Tại phiên họp thứ 45 Ủy ban Thường vụ Quốc hội: Chính phủ trình dự án Pháp lệnh Thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn

Tờ trình của Chính phủ nêu rõ, Nhà nước ta là Nhà nước của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân; Chỉ thị số 30-CT/T.Ư ngày 18-2-1998 của Bộ Chính trị đã xác định ''... để giữ vững và phát huy được bản chất tốt đẹp của Nhà nước ta, phải phát huy quyền làm chủ của nhân dân, thu hút nhân dân tham gia quản lý Nhà nước, tham gia kiểm kê, kiểm soát Nhà nước, khắc phục tình trạng suy thoái, quan liêu, mất dân chủ và nạn tham nhũng. Khâu quan trọng và cấp bách trước mắt là phát huy quyền làm chủ của nhân dân ở cơ sở, là nơi trực tiếp thực hiện quyền dân chủ của nhân dân ở cơ sở, là nơi trực tiếp thực hiện mọi chủ trương, chính sách của Ðảng và Nhà nước, là nơi cần thực hiện quyền dân chủ của nhân dân một cách trực tiếp và rộng rãi nhất''.

Sau khi Bộ Chính trị ban hành Chỉ thị số 30-CT/T.Ư, Ủy ban Thường vụ QH đã cụ thể hóa ban hành Nghị quyết số 45/1998/NQ-UBTVQH10 về việc ban hành Quy chế thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn, Chính phủ đã ban hành các Nghị định số 29/1998/NÐ-CP (ngày 11-5-1998), số 79/2003/NÐ-CP (ngày 7-7-2003) kèm theo Quy chế thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn quy định các nội dung, phương thức và trách nhiệm của chính quyền cấp xã trong việc thực hiện quyền dân chủ của nhân dân. Ðây là những căn cứ pháp lý quan trọng, đánh dấu một bước việc thể chế hóa phương châm ''dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra'' của Ðảng nhằm phát huy quyền làm chủ trực tiếp của nhân dân ngay từ cơ sở.

Qua tám năm thực hiện Quy chế dân chủ ở xã, phường, thị trấn đã đạt được những kết quả tích cực góp phần nâng cao nhận thức về quyền làm chủ của nhân dân, thu hút nhân dân tham gia quản lý Nhà nước, giám sát hoạt động của chính quyền; góp phần tích cực khắc phục tình trạng, quan liêu, mất dân chủ, tham nhũng tại cấp xã. Thực hiện Quy chế dân chủ, chính quyền cấp xã từng bước được kiện toàn, lề lối, phong cách làm việc của đội ngũ cán bộ cơ sở đã có nhiều thay đổi theo hướng gần dân và phục vụ nhân dân tốt hơn.

Tuy nhiên, việc thực hiện dân chủ ở cơ sở là vấn đề lớn, quan trọng, có nhiều khó khăn phức tạp nên những kết quả đạt được mới chỉ là bước đầu, còn không ít tồn tại, hạn chế trong triển khai thực hiện. Tình trạng thực hiện hình thức, tổ chức triển khai chưa đồng bộ và chưa thường xuyên vẫn còn diễn ra ở nhiều địa phương, cơ sở. Quyền làm chủ của nhân dân ở không ít nơi vẫn chưa được thực hiện một cách đầy đủ theo tinh thần của quy chế; quyền dân chủ trực tiếp của nhân dân vẫn có nơi, có lúc bị hạn chế, thậm chí bị vi phạm nghiêm trọng. Vì vậy, việc nghiên cứu hoàn thiện văn bản pháp luật về thực hiện dân chủ ở cấp xã, nâng cao hiệu lực pháp lý của văn bản hiện hành đặt ra yêu cầu bức thiết nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, phát huy hơn nữa quyền làm chủ của nhân dân ở cơ sở theo chủ trương của Ðảng và Nhà nước trong giai đoạn hiện nay.

Dự thảo Pháp lệnh được nghiên cứu xây dựng trên cơ sở kế thừa có chọn lọc những nội dung Quy chế thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn ban hành kèm theo Nghị định số 79/2003/NÐ-CP của Chính phủ. Những nội dung thực hiện dân chủ ở cấp xã về công khai cho nhân dân biết, những nội dung nhân dân bàn và quyết định, những nội dung nhân dân tham gia ý kiến trước khi chính quyền cấp xã quyết định hoặc trình cơ quan có thẩm quyền quyết định và những nội dung nhân dân giám sát, kiểm tra quy định trong Nghị định số 79/2003/NÐ-CP của Chính phủ qua thực tiễn áp dụng cho thấy tính đúng đắn và phù hợp, tiếp tục được kế thừa trong Dự thảo Pháp lệnh.

Ðồng thời, Dự thảo Pháp lệnh bổ sung những nội dung mà thực tiễn đặt ra những năm qua, phù hợp yêu cầu phát huy dân chủ ở cơ sở trong giai đoạn mới; quy định những nội dung mới về phương thức và cơ chế thực hiện các nội dung dân chủ ở cấp xã nhằm bảo đảm các quy định trong Dự thảo Pháp lệnh có tính khả thi và hiệu quả áp dụng cao hơn trong đời sống kinh tế, chính trị - xã hội ở cơ sở.

Thí dụ, quy định chính quyền cấp xã công khai cho nhân dân biết phương án điều chỉnh quy hoạch đất đai, quy hoạch khu dân cư, công tác tái định cư; chức trách, nhiệm vụ của từng cán bộ, công chức chính quyền cấp xã; kết quả lấy phiếu tín nhiệm Chủ tịch HÐND và Chủ tịch UBND cấp xã. Quy định nhân dân bàn và quyết định trong việc bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm thành viên Ban Thanh tra nhân dân; trưởng thôn, Tổ trưởng tổ dân phố; các công việc khác trong nội bộ cộng đồng dân cư thôn, tổ dân phố phù hợp quy định của pháp luật hiện hành. Quy định nhân dân giám sát đại biểu HÐND, cán bộ, công chức cấp xã cán bộ thôn, tổ dân phố và cán bộ, công chức, viên chức làm việc, sinh sống trên địa bàn; giám sát quá trình thực hiện các công trình, dự án của cấp trên đầu tư trên địa bàn xã, thôn, tổ dân phố.

Dự thảo Pháp lệnh còn quy định cụ thể các hình thức thực hiện dân chủ ở cơ sở, gồm các hình thức công khai, hình thức nhân dân bàn và quyết định, hình thức nhân dân tham gia ý kiến trước khi chính quyền cấp xã hoặc cơ quan có thẩm quyền quyết định và hình thức nhân dân giám sát, kiểm tra; quy định cụ thể thời điểm công khai và thời gian niêm yết (Ðối với các văn bản niêm yết tại trụ sở chính quyền cấp xã phải ít nhất là 30 ngày liên tục, kể từ ngày niêm yết); quy định giá trị thi hành đối với những việc nhân dân bàn và quyết định; quy định việc lấy phiếu tín nhiệm đối với Chủ tịch HÐND, Chủ tịch UBND; quy định trách nhiệm thực hiện dân chủ ở cấp xã.

Báo cáo thẩm tra của Ủy ban Pháp luật của QH và phần lớn các ý kiến phát biểu tán thành sự cần thiết ban hành pháp lệnh này nhằm góp phần tăng cường hơn nữa chất lượng, hiệu quả, công khai và minh bạch trong hoạt động các cơ quan Nhà nước, nhất là ở cấp cơ sở, tạo điều kiện thuận lợi hơn để nhân dân tham gia vào việc quản lý nhà nước, quản lý xã hội. Pháp lệnh ra đời sẽ tạo cơ sở pháp lý cao hơn trong việc mở rộng dân chủ theo kỷ cương, kỷ luật, ngăn ngừa những người lợi dụng dân chủ để phá hoại sự đoàn kết toàn dân. Ðồng thời cũng tán thành với nhiều nội dung của Dự án Pháp lệnh. Qua thảo luận, các ý kiến phát biểu đã tập trung phân tích, làm rõ nhiều nội dung cơ bản, nhất là những vấn đề còn có ý kiến khác nhau. Trước hết, về những nội dung chính quyền cấp xã công khai để nhân dân biết quy định tại Chương II, nhiều ý kiến phát biểu tán thành với dự thảo, nhưng đề nghị cân nhắc thêm về hình thức niêm yết công khai. Bên cạnh việc quy định niêm yết công khai tại trụ sở HÐND, UBND xã, phường, thị trấn cũng cần tính đến việc niêm yết công khai ở các cụm dân cư, tại những nơi người dân qua lại nhiều.

Tại khoản 1 Ðiều 10 quy định: nhân dân bàn và quyết định chủ trương mức đóng góp xây dựng cơ sở hạ tầng, xây dựng các công trình phúc lợi công cộng do nhân dân đóng góp toàn bộ kinh phí xây dựng. Ðây là hình thức huy động nguồn lực trong nhân dân để đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng ở địa phương. Tuy nhiên, hiện nay ở nhiều địa phương, tỷ lệ hộ nghèo vẫn còn cao, do đó, nếu áp dụng chung nguyên tắc quyết định theo đa số trong cộng đồng dân cư thì những hộ nghèo không có khả năng đóng góp. Ðồng thời cũng cần nghiên cứu quy định rõ những trường hợp Nhà nước đầu tư một phần kinh phí, nhân dân đóng góp một phần theo phương châm: ''Nhà nước và nhân dân cùng làm'' thì việc nhân dân bàn và quyết định như thế nào, phạm vi quyết định tới đâu?

Một vấn đề khác được nhiều ý kiến quan tâm là việc lấy phiếu tín nhiệm đối với một số chức danh của chính quyền cấp xã. Ðiều 18 quy định lấy phiếu tín nhiệm đối với Chủ tịch HÐND, Chủ tịch UBND cấp xã là không phù hợp quy định của Luật Tổ chức HÐND và UBND. Mặt khác, Tờ trình chưa làm rõ ở cấp xã, cán bộ chủ chốt còn có Bí thư Ðảng ủy, Phó Bí thư Ðảng ủy, vậy tại sao chỉ đặt vấn đề bỏ phiếu tín nhiệm đối với hai chức danh nói trên. Về thành phần hội nghị bỏ phiếu tín nhiệm, Dự thảo quy định gồm Ủy viên Ủy ban MTTQ Việt Nam cấp xã; Bí thư chi bộ thôn, tổ dân phố; trưởng thôn, tổ trưởng tổ dân phố; trưởng ban công tác mặt trận thôn, tổ dân phố. Nhiều ý kiến cho rằng, trong việc thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn, nhân dân có vai trò quan trọng. Do đó, nếu có cơ chế bỏ phiếu tín nhiệm thì phải có quy định cụ thể đối với người giữ chức vụ nào do nhân dân trực tiếp bỏ phiếu, người giữ chức vụ nào thì do những người đại diện được nhân dân cử làm đại diện bỏ phiếu. Quy định như dự thảo là thừa nhận mặc nhiên những người nêu trên là đại diện của nhân dân và vô hình trung biến họ thành những người chuyên nghiệp trong việc bỏ phiếu.

Các ý kiến phát biểu sẽ được Ban soạn thảo và các cơ quan hữu quan nghiên cứu, tiếp thụ và chỉnh lý để trình Ủy ban Thường vụ QH xem xét trong thời gian tới.