PGS.TS Chu Tiến Quang cho biết, pháp luật về HTX hiện nay là “Luật Hợp tác xã” được Quốc hội thông qua ngày 20/11/2012, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2013 và các văn bản dưới luật. Các văn bản trên đây đã thể chế hóa Nghị quyết số 13/2002/TW ngày 18/3/2002 của Đảng về “Tiếp tục đổi mới, nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể” và đã tạo nên nhận thức đúng hơn về bản chất, vai trò của HTX ở các thành viên tham gia.
Tuy nhiên, thực tiễn gần 10 năm thực hiện các quy định của pháp luật, chính sách đối với Hợp tác xã (HTX) trên nền tảng các văn bản chính sách, pháp luật hiện hành đã nảy sinh nhiều vấn đề về: thành lập, thành viên, tổ chức, quản lý và các hoạt động dịch vụ, sản xuất, kinh doanh của HTX,… cần được nghiên cứu để bổ sung, hoàn thiện pháp luật nhằm thích ứng với bối cảnh Việt Nam đã tham gia các FTA truyền thống và FTA thế hệ mới hiện nay và những năm tới.
Bản chất kép của HTX là “Hiệp hội tự chủ” và “Doanh nghiệp đồng sở hữu”
Theo PGS.TS Chu Tiến Quang về bản chất, địa vị pháp lý của HTX như quy định tại Luật hiện hành chưa là rõ bản chất kép của HTX là “Hiệp hội tự chủ” và “Doanh nghiệp đồng sở hữu” nhằm đáp ứng các nhu cầu và nguyện vọng chung cả về kinh tế, xã hội và văn hóa của thành viên tham gia.
PGS.TS Chu Tiến Quang dẫn chứng, theo định nghĩa của Liên minh HTX quốc tế (ICA) thì HTX là một hiệp hội tự chủ gồm những người được đoàn kết một cách tự nguyện để đáp ứng các nhu cầu và nguyện vọng chung về kinh tế, xã hội và văn hóa của họ thông qua một doanh nghiệp đồng sở hữu và được kiểm soát một cách dân chủ. Theo đó, HTX là tổ chức vừa là hiệp hội, vừa doanh nghiệp - Liên minh HTX quốc tế (ICA). Tuy nhiên, Luật HTX hiện hành định nghĩa: HTX là tổ chức kinh tế tập thể, đồng sở hữu, có tư cách pháp nhân, do ít nhất 07 thành viên tự nguyện thành lập và hợp tác tương trợ lẫn nhau trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, tạo việc làm nhằm đáp ứng nhu cầu chung của thành viên, trên cơ sở tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ trong quản lý HTX.
PGS.TS Chu Tiến Quang cũng chỉ ra, HTX có 2 thị trường để tồn tại và phát triển, đó là thị trường bên trong do các thành viên HTX tạo ra để đáp ứng nhu cầu và nguyện vọng chung và thị trường bên ngoài do các quan hệ kinh tế của HTX với khách hàng không là thành viên tạo ra, vì HTX hoạt động trong điều kiện kinh tế thị trường thì buộc phải quan hệ với khách hàng trên thị trường để tồn tại và phát triển. Hai thị trường này song song tồn tại và phục vụ cho cho sự vận hành các hoạt động kinh tế của HTX.
Mặc dù vậy, Luật HTX hiện nay chưa phân biệt rõ 02 thị trường trên đây và chưa khuyến khích HTX vươn lên trong cả 2 thị trường này để tồn tại và phát triển, vừa đảm bảo đúng bản chất là HTX, vừa đảm bảo tính bền vững. Đồng thời, Luật HTX chưa phân biệt sự khác nhau về 2 bản chất kinh tế của nguồn thu từ 2 thị trường trên đây, thậm chí đồng nhất chúng dẫn đến không quy định rõ cơ chế phân phối khác nhau phù hợp với bản chất từng nguồn thu để thúc đẩy HTX phát triển cả thị trường bên trong và thị trường bên ngoài, không dẫn đến tình trạng HTX chỉ hướng vào phát triển thị trường bên ngoài để kinh doanh lấy lợi nhuận mà quên đi thị trường bên trong (phục vụ thành viên). Dẫn đến thực tế, tất cả các HTX đã trộn lẫn 2 nguồn thu và thực hiện một cơ chế phân phối theo quy định của Luật Hợp tác xã. Vì vậy, cần được xử lý để hoàn thiện Luật HTX hiện nay.
Tăng cường các quan hệ thương mại theo quy luật thị trường
Liên quan đến vấn đề các cản trở HTX tham gia thị trường bên ngoài, PGS.TS. Chu Tiến Quang cho biết, các hiệp định FTA nói chung và FTA thế hệ mới nói riêng điều hướng tới thúc đẩy các quan hệ thương mại theo quy luật thị trường nên đã nỗ lực tạo các cơ hội cho các tổ chức kinh tế tham gia thị trường giữa các nước thành viên, từ đó hướng tới dỡ bỏ hàng rào thuế nhập khẩu đối với hàng hóa xuất khẩu từ nước này vào nước khác.
Trong bối cảnh đó, Luật HTX của Việt Nam hiện nay đang hạn chế HTX tham gia thị trường bên ngoài (trên quy mô trong trong và ngoài nước) bằng quy định về hạn chế tỷ lệ cung ứng sản phẩm, dịch vụ cho khách hàng không là thành viên của HTX. Cụ thể Nghị định số 193/2003/NĐ-CP về “Quy định chi tiết 1 số điều của Luật Hợp tác xã” quy định như sau: HTX không được cung ứng sản phẩm, dịch vụ cho khách hàng không là thành viên quá 32% tổng giá trị cung ứng sản phẩm, dịch vụ của HTX đối với lĩnh vực nông - lâm - thủy sản, diêm nghiệp và không quá 50% đối với HTX trong lĩnh vực phi nông nghiệp; Tiền lương trả cho người lao động không là thành viên có hợp đồng lao động không thời hạn không quá 30% tổng tiền lương HTX chi trả cho tất cả người lao động trong HTX có hợp đồng lao động không thời hạn;….
PGS.TS Chu Tiến Quang chỉ rõ sau một thời gian áp dụng, quy định trên đây thể hiện sự bất cập với thực tiễn hoạt động của các HTX nên đã được điều chỉnh tại Nghị định số 107/2017/NĐ-CP bằng quy định như sau: Giá trị cung ứng, tiêu thụ sản phẩm, dịch vụ cho khách hàng không là thành viên không vượt quá 50% tổng giá trị cung ứng sản phẩm, dịch vụ của HTX đối với lĩnh vực nông nghiệp và phi nông nghiệp; Đối với trường hợp HTX tạo việc làm, tiền lương trả cho người lao động không là thành viên có hợp đồng lao động không thời hạn không vượt quá 30% tổng tiền lương của HTX chi trả cho tất cả người lao động trong HTX với hợp đồng không xác định thời hạn;…
Như vậy, quy định sửa đổi tại Nghị định số 107/2017/NĐ-CP chỉ thống nhất mức 50% giá trị cung ứng sản phẩm, dịch vụ cho khách hàng không là thành viên giữa các HTX trong lĩnh vực nông - lâm - thủy sản, diêm nghiệp và trong lĩnh vực phi nông nghiệp, nên vẫn hạn chế HTX tham gia thị trường. Thực tế là, hầu hết các HTX đều cung ứng, tiêu thụ sản phẩm, dịch vụ cho khách hàng không là thành viên đều vượt quá mức 50%, nếu như HTX đó hoạt động tốt và sản phẩm, dịch vụ được khách hàng không là thành viên ưu chuộng.
Từ phân tích trên, PGS.TS Chu Tiến Quang nhấn mạnh, các quy định về tỷ lệ % tối đa về giá trị sản phẩm, dịch vụ mà HTX cung ứng, tiêu thụ cho khách hàng không là thành viên và tỷ lệ % tối đa tiền lương trả cho người lao động không là thành viên của HTX là các quy định phi thị trường, đang cản trở lớn sự tham gia thị trường bên ngoài của HTX, đồng nghĩa với hạn chế khả năng mang lại lợi ích lớn hơn cho thành viên. Cản trở này đã và đang làm thiệt hại tới lợi ích của các thành viên của HTX, và làm thiệt hại tới lợi ích của cộng đồng xã hội mà HTX có thể phục vụ trong bối cảnh thực hiện các FTA thế hệ mới, rất cần được nghiên cứu và bãi bỏ.
Thúc đẩy HTX phát triển thành viên cả về số lượng, chất lượng
PGS.TS Chu Tiến Quang cho biết, đối với nhóm vấn đề về phát triển thành viên cả về số lượng, chất lượng để tạo thị trường bên trong có quy mô tiêu dùng sản phẩm, dịch vụ đủ lớn và có nguồn nhân lực chất lượng cao để HTX tổ chức hoạt động dịch vụ có hiệu quả, đồng thời mở rộng kinh doanh ra thị trường bên ngoài thành công, gồm:
Vấn đề thực hiện nguyên tắc “Tự nguyện gia nhập và mở rộng sự tham gia” (Voluntary and Open Member Ship). Theo nguyên tắc này, sau khi thành lập và trong quá trình hoạt động, HTX phải mở rộng kết nạp thành viên để cho tất cả mọi người đã được sử dụng dịch vụ của HTX đều có thể trở thành thành viên của HTX, không phân biệt giới tính, vị thế xã hội, chủng tộc, chính trị, hoặc tôn giáo (nếu tự nguyện).
Nhưng nguyên tắc này chưa được quy định vào Luật HTX, nên hầu hết các HTX đã không mở rộng kết nạp thêm thành viên, thậm chí còn giảm thành viên trong những năm gần đây. Dẫn tới, kết quả phát triển HTX ở Việt Nam trong 20 năm vừa qua chủ yếu chạy theo số lượng, không hướng vào phát triển thành viên. Xu hướng này đi ngược với xu hướng phát triển của các HTX trên thế giới, cụ thể số lượng thành viên bình quân/1 HTX ở một số quốc gia như sau: Nhật Bản: 11.280 thành viên; Hàn Quốc: 2.006 thành viên; CHLB Đức: 11.891 thành viên; Hà Lan có 17 triệu dân mà có tới 31 triệu thành viên các HTX, 1 người dân đã tham gia hơn 1 HTX.
Vấn đề loại trừ một bộ phận thành viên có điều kiện đóng góp và bộ phận thành viên đã đóng góp xây dựng HTX qua nhiều năm hoạt động: Quy định thành viên bắt buộc phải sử dụng sản phẩm, dịch vụ của HTX (Điều 13, 15 Luật HTX năm 2012) đã loại trừ một số đối có điều kiện đóng góp công sức, tài sản, vốn, kinh nghiệm, kiến thức chuyên môn, uy tín… vào HTX, nhưng không thể tham gia là thành viên HTX vì quy định này. Đồng thời, những quy định này đã loại trừ những thành viên làm việc lâu năm, có công đóng góp xây dựng HTX, nay hết tuổi lao động, không thể sử dụng sản phẩm, dịch vụ của HTX cũng thuộc đối tượng bị loại khỏi thành viên của HTX, gây tâm lý buồn chán ở các thành viên này và ảnh hưởng tiêu cực tới các thành viên đang làm việc cho HTX hiện tại.
Vấn đề các đối tượng liên kết với HTX không thể trở thành thành viên của HTX: Thực hiện chính sách thúc đẩy hợp tác, liên kết trong sản xuất, tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp (Nghị định số 98/2018/ NĐ-CP), nhiều HTX đã thực hiện liên kết với các đối tượng là cá nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác, công ty để hình thành các chuỗi cung ứng sản phẩm nông nghiệp . Những đối tượng này đã đóng góp rất lớn vào phát triển HTX như: hỗ trợ kỹ thuật sản xuất, chế biến, cung cấp và tiêu thụ sản phẩm, dịch vụ, từ đó đã giúp HTX hình thành thị trường bên trong bước đầu hoạt động có kết quả. Nhưng các đối tượng này không thể trở thành thành viên của HTX (do chưa đủ điều kiện về vốn góp) nên đã không được hưởng các lợi như thành viên của HTX và chưa có quy định của Luật HTX đối với họ.
Theo PGS.TS Chu Tiến Quang, 03 vấn đề trên đây đang hạn chế các HTX phát triển thành viên về số lượng và chất lượng, rất cần xem xét để sửa đổi, bổ sung vào Luật HTX để thúc đẩy các HTX thực hiện đúng nguyên tắc mở rộng thành viên, từ đó tạo năng lực và sứ mạng cho HTX đáp ứng yêu cầu của các FTA thế hệ mới đặt ra về bình đẳng trong sử dụng lao động trong các HTX.
Ngoài ra, PGS.TS Chu Tiến Quang cũng cho rằng, Luật HTX hiện hành: chưa quy định cụ thể về nguyên tắc minh bạch thông tin đối với thành viên của mình; chưa quy định “HTX bắt buộc phải là thành viên của tổ chức Liên minh HTX VN hoặc các tổ chức Liên minh HTX cấp tỉnh, đã hình thành trên 63 tỉnh, thành trong cả nước; chưa quy định rõ vấn đề về chức năng, quyền hạn của các bộ máy trên trong quản lý và trong điều hành HTX, nghĩa vụ, trách nhiệm của các bộ máy trên trong quản lý và trong điều hành HTX;…../.